Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture iz Petrovaradina je 2022. godine započeo proces stavljanja prostorno kulturno-istorijske celine centralne zone naselja Odžaci pod zaštitu.
Pod prostorno kulturno-istorijskom celinom se podrazumeva naselje ili delovi naselja, odnosno prostor sa više nepokretnih kulturnih dobara od posebnog kulturnog i istorijskog značaja.
Na listi nepokretnih kulturnih dobara koja već uživaju zaštitu i deo su spomeničke kulture Srbije nalazi se pet sakralnih objekata na teritoriji opštine Odžaci, kao i jedno značajno arheološko nalazište.
Ikonostas pravoslavne crkve u Ratkovu
Rešenjem iz 1950. godine, 38 ikona u ikonostasu pravoslavne Crkve Svetog Georgija u Ratkovu, nekadašnjem Parabuću, stavljeno je pod zaštitu države. Crkva je sagrađena 1775, a ikonostas je oslikao naš poznati slikar Jakov Orfelin 1800. godine.
Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture 1967. godine doneo je rešenje o upisu u registar spomenika kulture koji vodi taj Zavod.
Pravoslavna crkva u Ratkovu
Srpska pravoslavna crkva u Ratkovu, posvećena svetom ratniku Georgiju, podignuta je u drugoj polovini 18. veka. Tri traveja naosa imaju različiti ritam i ojačavajuće luke na konzolama. Nad zapadnim travejem je galerija. Duboka apsida uža je od naosa i spolja petostrano rešena. Na podužnim fasadama je sistemom dubokih slepih niša ponovljen unutrašnji prostorni raspored.
Visoka oltarska pregrada razvijenog ikonografskog programa predstavlja jedno od poslednjih slikarskih ostvarenja Jakova Orfelina. Oslikavanje ikonostasa sa 38 ikona završio je 1792. u uzdržanom baroknom maniru umirenih formi, mekog slikarski shvaćenog crteža i rokajno rasvetljenog kolorita.
Rimokatolička crkva u Odžacima
Kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog i velikog značaja za spomeničku kulturu Srbije, rimokatolička Crkva arhanđela Mihajla upisana je u registar Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Današnja crkva, reprezentativna monumentalna građevina sa plitkim transeptom, podignuta je 1818-1821. godine na mestu starije crkve, iz druge polovine 18. veka. Poznat je njen glavni izvođač, zidar Johan Šmaus iz Apatina.
Posebno je dekorativna glavna fasada sa tri tornja, srednjim višim od bočnih, i klasicistički rešenim središnjim delom, gde se nad glavnim ulazom nalazi zapis na latinskom jeziku o posveti hrama arhanđelu Mihajlu, kojim se građevina datuje u 1821.
Obilato korišćeni motivi grčke i egipatske ornamentike daju građevini obeležje istorizma. Unutrašnjost svetilišta i bočnih prostorija uz njega, hor, oltari i predikaonica, arhitektonski i skulptorski su raskošno obrađeni. Pored slobodnih skultura, uz svetilište su izvedene bojene i pozlaćene reljefne predstave u drvetu na predikaonici i na balkonu hora.
Na glavnom oltaru je slika arhanđela Mihajla kako probada sotonu, rad Jozefa Peškija iz 1834. Slike na oltarima potiču iz prve i druge polovine 19. veka, među kojima je i jedna slika Svetog Trojstva, rad bečkog majstora Polaka, kopija po Rubensu. Unutrašnja zidna dekoracija, uključujući i slike svetlih, živih boja, nastala je krajem 19. veka. Prozori su ukrašeni vitražima.
Kapela na groblju u Odžacima
Rešenjem Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz 1970. godine, kapela na katoličkom groblju u Odžacima je zajedno sa rimokatoličkom crkvom proglašena za spomenik kulture.
Prema nekim podacima kapela posvećena Svetom Venedelinu je na ovom mestu podignuta još 1776. godine. Sadašnje zdanje sagrađeno je 1893. godine. Tokom 2004. su izvedeni radovi na sanaciji vlage.
Ikonostas pravoslavne crkve u Deronjama
Ikonostas pravoslavne crkve u Deronjama koji je 1792. radio Jovan Isailović, slikar rodom iz Dalja, proglašen je za spomenik kulture velikog značaja rešenjem iz 1973. godine. Zajedno sa ikonostasom pravoslavne crkve u Despotovu, predstavlja najbolju ilustraciju Isailovićevih mogućnosti u periodu pune umetničke zrelosti.
Sadašnja crkva u Deronjama podignuta je 1869. godine na mestu stare koja je tada srušena. Ikonostas je iz stare prenesen u novu, koja je većih dimenzija od prvobitne, pa pregrada ne ispunjava prostor ispred oltara do pune visine luka. Ikonostas i prestoli su duborezani 1791. u rokajnom stilu. Prema zapisima na severnim i južnim dverima ikonostas je slikao Jovan Isailović 1792. godine (zapis o slikaru nalazi se na ikoni Svetog Jovana Preteče). Bogorodičin presto je rad istog slikara, ali je urađen pre ikonostasa 1785.
Slikarstvo Jovana Isailovića starijeg spada u ostvarenja nastala pod uticajem slikarstva Teodora Kračuna, te zajedno sa učenicima Grigorijem Davidovićem Obšićem i Grigorijem Jezdimirovićem, učenicima Teodora Kračuna, predstavlja period u srpskom slikarstvu ka klasicističkim majstorima, školovanim na bečkoj Akademiji, koji su delovali na prelazu i početkom 19. veka.
Osim ikona na ikonostasu u crkvi postoje i zidne slike i pokretne ikone, slikarski rad Rafaila Momčilovića sa početka 20. veka i izvestan broj bogoslužbenih, štampanih i rukopisnih knjiga.
Pravoslavne crkve u Laliću i Bačkom Brestovcu
Vlada Srbije je 2002. godine proglasila pravoslavne crkve u Laliću i Bačkom Brestovcu za nepokretna kulturna dobra od posebnog kulturnog i istorijskog značaja, čime su ovi sakralni objekti postali najmlađi spomenici kulture u opštini Odžaci, prema godini početka zaštite.
Crkva Svetog velikomučenika Dimitrija u Laliću podignuta je 1834-1838. godine u stilu klasicizma, kao jednobrodna građevina monumentalnih razmera, sa tornjem i horom na zapadu i polukružnom apsidom na istoku.
Zapadna fasada je posebno naglašena klasicističkom konstrukcijom glavnog portala, koju čine četiri polustuba sa jednostavnim dorskim kapitelima, venac jednostavne obrade iznad i trougli fronton.
Deo tornja koji nadvisuje crkvu rešen je kao jednospratna kula što ne odgovara spratnosti unutrašnjeg prostora. Iznad venca je visoka metalna kapa završena krunom na četiri noge i krstom. Fasade su oživljene plitkim pilastrima koji prate unutrašnju podelu na traveje.
Ikonostas je izrađen oko 1838. godine, a u periodu od 1862. do 1871. godine Petar i Pavle Čortanović naslikali su ikone. Zidne slike, čiji su autori za sada nepoznati, naslikane su krajem 19. i početkom 20. veka. Očigledni su uticaji romantizma, uz prisustvo klasicističkog pristupa, što je u crkvenom slikarstvu tog vremena pre pravilo nego izuzetak.
Pravoslavni Hram Svetih apostola Petra i Pavla u Bačkom Brestovcu sagrađen je 1786. godine na starijem kultnom mestu. Kao graditelj se pominje majstor Antonije, najverovatnije Haker. Tokom 19. veka više puta je obnavljan.
Koncipiran je kao barokna građevina, izdužene jednobrodne osnove, sa polukružnom oltarskom apsidom i zvonikom koji se uzdiže iznad zapadnog pročelja. Konstruktivni sklop čine masivni obodni zidovi i polukružni luci koji nose sferne svodove. Položaj zapadne fasade u odnosu na ulični pravac, njen neuobičajeni izgled sa masivnim stubovima koji flankiraju ulazni portal i uglastim volutama koje povezuju brod i zvonik, ukazuju na arhitekturu sa prelaska iz 18. u 19. vek. Na bočnim fasadama su duboke niše sa polukružnim prozorima.
Unutrašnjost je lukovima podeljena na oltarski prostor, dva traveja naosa i pripratu sa horom. Prostor hora je podignut na dva stuba i ograđen masivnom zidanom ogradom. Ikonostas je oslikao Đoka Rakić iz Neština 1877. godine. Rezbarija je neobarokna.
Najstarijem periodu brestovačke crkve, oko 1730. godine, pripada deo carskih dveri i Raspeća sa barokno-rokajnom rezbarijom, kao i signirane zografske ikone koje se danas nalaze u Galeriji Matice srpske. Spomenik kulture predstavlja značajno ostvarenje barokne umetnosti.
Arheološko nalazište Donja Branjevina
Pod zaštitom države kao nepokretno kulturno dobro od 2005. godine nalazi se arheološko nalazište Donja Branjevina iz perioda mlađeg kamenog doba.
Arheološko nalazište nalazi se na staroj obali Dunava oko 6 kilometara jugozapadno od sela Deronja. Na ovom mestu stara obala Dunava pravi blagi luk od pravca istok-zapad, a teren je od ostalog viši samo za debljinu kulturnog sloja. Lokalitet je slučajno otkriven 1965. godine prilikom izgradnje pomoćnog nasipa radi odbrane od izlivanja Dunava. Tim radovima je uništen veći deo lokaliteta.
Na osnovu podataka i materijala dobijenim zaštitnim istraživanjima lokalitet je opredeljen kao naselje mlađeg kamenog doba starčevačke i kereš grupe. Nađena je slikana keramika sa belim ornamentima na svetloj podlozi, a i ostali pokretni arheološki nalazi pokazuju specifične, lokalne karakteristike
Crvenokosa boginja
Istraživanja su obavljana u kontinuitetu od 1986. do 1996. godine, a nastavljena su 2020. godine. Istraženo je nekoliko celina-jama, od kojih su neke interpretirane kao objekti ritualnog karaktera. Uočeni su i ostaci nadzemnih staništa, nekoliko mognjišta i peć na otvorenom prostoru. U jamama i izvan njih, pronađena su četiri groba sa pokojnicima u zgrčenom položaju. Materijalne ostatke činili su keramičko posuđe, antropomorfne i zoomorfne figurine, žrtvenici, koštane i kamene alatke, nakit, kao i životinjske kosti.
Dugo trajanje nalazišta potvrđeno je raadiometrijskim merenjima. Najraniji datumi ukazali su na naseljavanje oko 6.000 godina p.n.e., dok su najkasniji datumi bili iz perioda oko 5.600 godina p.n.e. Godine 1989. pronađena je statueta Crvenokosa boginja, koja se danas nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu, kome je ustupljena za izlaganje. Figura je posebna zbog svoje monumentalnosti u odnosu na slične nalaze. Njena visina iznosi 38 centimetara. Činjenica da statueta datira iz vremena od pre više od 7.000 godina, daje posebnu istorijsku vrednost ovom delu.
Izvor: ico.rs
