U Grčkoj, maloj zemlji na klizištu blokovske podele sveta, sekire Hladnog rata iskopane su pre zvanične pobede nad Hitlerom. Prevagu u tom prototipu potonjih hladnoratovskih proksi sukoba odnela je antikomunistička reakcija, pre zahvaljujući angloameričkoj intervenciji nego oslanjanju na vlastite snage. Građanski rat u Grčkoj, faktički započet decembra 1944. i okončan tek krajem 1949, odneo je oko 150.000 žrtava, a oko milion ljudi je bilo tokom rata raseljeno. Skoro 100.000 boraca ELAS-a i DSE-a i simpatizera komunista je nakon rata zatvoreno, prognano ili pogubljeno. Spirala nasilja među sunarodnicima produžena je i u miru, da bi vrhunac dostigla 1967, kada je pučem uspostavljena vojna diktatura poznata kao „Režim pukovnika“, podržana od strane Amerikanaca. Vojna hunta je srušena 1974. godine. Sedam godina njene vladavine obeležili su teror i hapšenja desetina hiljada ljudi, koji su slati u logore i zatvore. I nakon pada diktature, nacionalno pomirenje i zakon o repatrijaciji ciljano su zaobišli makedonske izbeglice, prognane za vreme građanskog rata, kojima je zabranjen povratak.
Teror nad neistomišljenicima, saradnja sa okupatorom i naklonost velikih sila u borbi za vlast pitanja su oko kojih se i dalje lome koplja između baštinika nasleđa sukobljenih gerilskih pokreta iz Drugog svetskog rata u Srbiji. Da li je slučaj Grčke, zemlje čiju su istoriju pisali desničarski pobednici u građanskom ratu pod okupacijom i unutar svetskog rata, iskrivljeni odraz u ogledalu jugoslovenskog iskustva?
Balkanski susedi Jugoslavija i Grčka, čija je odbrana od osovinske invazije započete na obe zemlje 6. aprila 1941. osujećena, našli su se potom na vododelnici istorijske sudbine.
Za razliku od starogrčkih polisa koji su se ujedinjavali pred varvarima, među Grcima krajem polovine prošlog veka međusobne razmirice nisu se ostavljale po strani pred pretnjom spolja. Vakuum koji je bežeći pred nacistima u Kairo 1941. za sobom ostavila izbeglička grčka vlada ispunio je spektar pokreta otpora koji su zasebno operisali u unutrašnjosti zemlje, od jonske do egejske obale. Nacionalna šizma između republikanskih venizelista i pristalica koburške krune, kao i predratne hunte generala Metaksasa, nagrizle su nepoverenjem sve pore grčke nacije.
Joanis Metaksas, prvobitno germanofil dok nije zadobio britansko poverenje, došao je na vlast avgusta 1936. raspuštanjem parlamenta i uz podršku kralja Đorđa Drugog, a u klimi straha od uspona komunista na izborima. U Grčkoj je uspostavio diktatorski režim „nacionalne discipline“ nalik onom koji je Salazar uspostavio u Portugalu tri godine ranije.
Uvod u rat
Ultimatum Musolinijevog izaslanika Emanuela Gracija za predaju neodređenih „strateških položaja“ pod pretnjom ratom koji mu je iznet dvadeset osmog oktobra 1940. oko tri sata ujutro, Metaksas je odbio lakonski hladnokrvnim odgovorom: „Ohi!“ (Ne!).
Već u svitanje, dok su italijanski garnizoni iz Albanije spremno nasrtali preko granice, „ohi“ je bilo zaživelo kao bojni poklič Grka bez obzira na ideologiju. Do danas Grci taj datum s oduševljenjem praznuju kao dan nacionalnog ponosa.
Tehnički nadmoćnijim italijanskim snagama, umesto povratka prestiža obećanim trijumfom, grčke trupe generala Papagosa nanele su ponižavajući poraz u gudurama Epira i zapadne Makedonije.
Italijanskim debaklom i beogradskim pučem 27. marta, Hitler je usred završnih priprema za operaciju „Barbarosa“ bio uvučen u balkansku intervenciju.
Preminuvši od bolesti krajem januara 1941. Metaksas nije doživeo konačni slom svoje zemlje nakon nemačkog blickriga iz pravca Jugoslavije i Bugarske, dok se kruna s ostacima režima domogla utočišta kod Britanaca u Egiptu.
Kao i Jugoslavija, Grčka je podeljena između sila Osovine. Bugari su zauzeli istočnu Makedoniju i Trakiju, Albanci severni deo Epira, Nemci strateški važne tačke, uključujući Atinu, Solun, provinciju Evros na turskoj granici, Krit i još neka ostrva, dok su Italijani zauzeli ostatak zemlje, čime su postali vladari većeg dela Grčke. U Atini je uspostavljena marionetska vlada.
Pokreti otpora
Borbeno raspoloženje masa, već raspaljeno čudom otpora Musoliniju, u formi antikolonijalnog nacionalizma najumešnije je iskoristio ELAS, gerilsko krilo Narodnog fronta (EAM) predvođenog Komunističkom partijom Grčke (KKE).
EAM je oko svoje Planinske vlade, pored seljaštva i emancipovanih žena, okupio čak šesnaest generala predratne vojske i šest vladika Grčke pravoslavne crkve, a mrežom komiteta od gotovo dva miliona članova uoči oslobođenja kontrolisao dve trećine grčke teritorije.
„Narodnooslobodilački front pod kontrolom komunista postao je vodeća organizacija otpora u Grčkoj, iz istih razloga iz kojih su Titovi sledbenici to učinili na severu“, navodi grčki istoričar Leften Stavrijanos. Komunistička partija je obezbedila disciplinovano vođstvo i ilegalnu organizaciju širom zemlje koja je bila testirana tokom godina predratne Metaksasove diktature. Takođe, grčki komunisti, kao i njihove jugoslovenske kolege, učinili su svoj EAM nacionalnom, a ne partijskom organizacijom otpora. U EAM su pozvali sve Grke bez obzira na politička uverenja sve dok su se suprotstavljali stranim okupatorima.“
S druge strane, konkurentski pokret opora bio je nacionalistički, konzervativni EDES (Grčka nacionalna demokratska liga) pod vođstvom pukovnika Napoleona Zervasa, koji se, kako navodi i Stavrijanos, može uporediti s ravnogorskim pokretom Draže Mihailovića.
On je više nastupao kao organizacija stajaćeg tipa sa jakim uporištem najviše u epirskim krajevima sa tradicijom hajdučije još iz turskog doba. „Nedostajao im je nacionalni organizacioni aparat kojim su komunisti opremili EAM“, piše Stavrijanos. „Nisu usvojili ili dosledno sledili neki određeni program zasnovan na potrebama za otporom okupatoru. Kolebali su se sve dok ih njihova očigledna slabost u odnosu na EAM nije dovela do potpune zavisnosti od Britanaca i prikrivene saradnje sa Nemcima i Italijanima… Uprkos britanskoj podršci i nemačkoj kooperativnosti, EDES nikad nije uspeo da parira EAM-u i ELAS-ovim snagama u popularnosti ili vojnoj snazi. U vreme oslobođenja Zervas se našao sa dvanaestak hiljada ljudi i kontrolišući samo malo područje u Epiru, dužine pedesetak kilometara i četrdesetak kilometara širine. Tri meseca kasnije, kada su izbile borbe između ELAS-a i Britanaca, Zervasova vojska razbijena je od strane ELAS-a u kratkoj četvorodnevnoj kampanji. Setimo li se da je Zervasov EDES bio jedini ozbiljan rival ELAS-a, postaje očigledno zašto su EAM i ELAS definitivno postali glavni oslonac pokreta otpora.“
Kvislinški aparat uspostavljen u Atini vodio je propagandu protiv ELAS-a zasnovanu prvenstveno na antikomunizmu i antislavizmu, nastavlja Stavrijanos, nastojeći da iskoriste tradicionalni strah od slovenstva u Grčkoj, koji datira iz serije ratova sa Bugarima i ruskog prihvatanja bugarskih teritorijalnih aspiracija u devetnaestom veku. Shodno tome, marionetski zvaničnici u Atini su svoje protivnike iz pokreta otpora žigosali kao „agente međunarodnog slovenskog komunizma“, predstavljajući Drugi svetski rat kao gigantski sukob između istočnih hordi koje žele da uspostave slovensko-komunističku dominaciju nad Evropom, i nemačke vojske, koja vodi plemenitu borbu za spas evropske civilizacije od ove dvostruke pretnje.
Iz toga je sledilo da je svaki grčki patriota imao dužnost da sarađuje sa atinskom vladom i nemačkim okupacionim vlastima u borbi protiv neprijatelja pred vratima, odnosno protiv u prvom redu komunističkih grupa otpora. Putem tzv. „bezbednosnih bataljona“ pozamašne brojnosti, grčki kvislinzi su terorisali levičarske elemente.
Rat između grčkih partizana i četnika
Do prvih ozbiljnijih čarki ELAS-a i EDAS-a, dolazi nakon pada Italije 1943. kada ELAS, prigrabivši za sebe ogromnu količinu italijanskog naoružanja, prestaje da biva finansiran iz Londona.
Britanska diplomatija, u čiju interesnu sferu je Grčka kasnije potpala u Jalti, radila je na objedinjavanju svih nacionalističkih snaga oko figure kralja Đorđa Drugog, koji je na Čerčilov nagovor probao da odbaci regenturu kao prelazno rešenje i najbržim putem formalno povrati vlast.
Ipak, na Libanskoj konferenciji u Bejrutu krajem maja 1944. formirana je vlada nacionalnog jedinstva od predstavnika svih oružanih frakcija otpora, sa centrističkim liberalom Jorgosom Papandreuom kao premijerom i arhiepiskopom Damaskinosom u ulozi regenta.
Kada su po iskrcavanju saveznika oktobra 1944. sve snage otpora stavljene pod komandu britanskog generala Skobija, većinu ruralne Grčke već je bio zaposeo ELAS.
Prvog decembra te godine Skobi i Papandreu predali su ultimatum za razoružavanje svim gerilskim formacijama nepodređenim vladi. Komunistički ministri su stoga podneli ostavke, EAM je proglasio generalni štrajk i za 3. decembar najavio proteste na atinskom trgu Sintagma.
Tog dana vladini žandarmi su iz mitraljeza sa krovova otvorili vatru na dvesta hiljada demonstranata okupljenih na trgu. Dvadeset osmoro je ubijeno, a više stotina ranjeno.
ELAS je reagovao napadima na britanske trupe i njima lojalne grčke snage širom Peloponeza, opkolivši centar Atine gde su vođene ulične borbe sa Britancima, koji za pojačanje dovlače još dve divizije iz Italije.
Sovjetskog ambasadora grčki partizani prozvali su tada sfingom zbog nejasnog stava Moskve koja nije videla svoj interes u zavadi sa zapadnim saveznicima, prepuštajući im, po dogovoru iz Jalte, Grčku kao deo njihove interesne sfere.
Dok se prva pobuna ELAS-a krajem meseca stišavala, Čerčil stiže na pregovore u Atinu. Sredinom januara 1945, u zamenu za demobilizaciju ELAS-a, potpisano je primirje sa britanskim snagama.
Epilog decembarskih dešavanja poznatih kao Dekemvriana bio je sporazum grčke vlade i partizana u Varkizi 12. februara, čiji je ishod bio sledeći: KKE je ostala legalan politički faktor, ali su ELAS-ove snage bezuslovno razoružane. Za premijera je umesto Papandreua postavljen gorljivi antikomunista, general Nikolaos Plastiras, ali je i on smenjen posle svega tri meseca.
Jugoslovenski i američki faktor
Posle Varkize, zvanična Grčka pod britanskim protektoratom postala je eldorado za nekažnjene kvislinge infiltrirane u rojalističku paravojsku Iks pod zaštitom žandarmerije, koja je u zatvorima širom zemlje sprovodila mučenja i vansudska smaknuća boraca ELAS-a.
Nerazoružanim džepovima ELAS-a u severnim krajevima zemlje utočište je pružio glavni pokrovitelj grčkih komunista, doskorašnji britanski partner – Titova Jugoslavija. Usledio je ustanak.
Lice novog ustanka predstavljao je Markos Vafijadis, ELAS-ov ratni komadant makedonskih oblasti i oslobodilac Soluna koji u oktobru 1946. staje na čelo novoformirane Demokratske armije Grčke (DSE).
Markosovi borci uspešno sprovode upade iz baza sa jugoslovenske i albanske teritorije, nakon kojih pred nadmoćnijim vladinim snagama bez borbe odstupaju nazad u nepristupačni planinski teren.
Nakon prvih vojnih poraza vladinih trupa, snažna podrška Atini stigla je od strane američkog Kongresa koji je odobrio slanje četristo miliona dolara pomoći za ono što je predsednik Truman proglasio „pohodom protiv ekspanzije komunizma koja bi ugrozila američki položaj na Bliskom istoku“.
Makedonsko pitanje
Pobuna 1946. imala je i nacionalnu dimenziju. Okosnicu revolucionarne armije, više od polovine snaga, činili su egejski Makedonci iz Sloveno-makedonskog narodnooslobodilačkog fronta (NOF), koji su među prvima poneli oružje protiv režima u Atini koji su nazivali „monarhofašističkim“, na šta je ovaj uzvraćao antislovenskom retorikom o „EAMobugarima“.
Makedonsko pitanje nije zaobišao ni Oskar Davičo u svom ratnom dnevniku Među Markosovim partizanima u kome je izneo gledišta ustaničkog vođe:
„Staranje Engleza i monarhofašista da predstave NOF kao neku misterioznu organizaciju sa separatističkim tendencijama ima providne ciljeve: s jedne strane, da unekoliko opravda pred svetskom javnošću masakre posle Varkize, a s druge, da poseje nepoverenje i zavadi grčki narod sa slovenskim... U stvari, o autonomiji su govorili i na autonomizmu su radili samo agenti engleskog imperijalizma.“
U odsudnim bitkama krajem avgusta 1949. na planinama Vič i Gramos, vladine snage potpomognute britanskim bombarderima koristile su napalm u čišćenju terena od slovenske populacije. U egzodusu koji je usledio proterano je pedeset hiljada Makedonaca, a ubijeno šest hiljada.
Od Metaksasove strahovlade, koja je kažnjavala javnu upotrebu makedonskog jezika, sve do danas su ostaci ove manjinske zajednice izloženi asimilaciji, budući da su muslimani u Tesaliji i dalje jedina zvanično priznata nacionalna manjina u Grčkoj.
Slom ustanka
Do konačnog sloma ustanka i kraja građanskog rata došlo je u jesen 1949.
Dve političke odluke koštale su revolucionare mogućnosti pobede. Prva je bilo okretanje leđa Jugoslaviji, savezniku koji je udahnuo život njihovoj borbi, i zauzimanje dogmatske linije u raskolu 1948. posle Rezolucije Informbiroa, premda ih je Staljin odavno bio pustio niz vodu. Pogranične baze su rasformirane, a staljinistička paranoja proredila je borbene redove grčkih komunista.
Drugi hibris bilo je neslaganje Nikosa Zaharijadisa, šefa KKE, sa Markosom Vafijadisom. Zaharijadis, koji provevši rat zatočen u Dahauu nije imao nikakvog dodira sa realnostima gerilskog ratovanja, insistirao je da se prihvati frontalna borba sa rojalistima i zadrže zauzeti gradovi. Pokušaji odbrane gradova Konica i Florina početkom 1948. završeni su katastrofalno po DSE koja je na jugu Peloponeza gotovo sasvim potisnuta. Zaharijadis je u avgustu čak smenio Markosa Vafijadisa sa čela vrhovne komande, što je drastično doprinelo rasulu na terenu.
Građanski rat u Grčkoj odneo je oko 150.000 žrtava, a oko milion je bilo tokom rata raseljeno. Skoro 100.000 boraca ELAS-a i DSE-a i simpatizera komunista je nakon rata zatvoreno, prognano ili pogubljeno.
Na jednom od grčkih „golih otoka“ (od kojih je najzloglasniji bio Jaros, nazvan „Mediteranski Dahau“), na kojima su bile zatvarane desetine hiljada pripadnika i simpatizera ELAS-a, uključujući žene i decu, u logoru na ostrvu Makronisosu bio je zatvoren i podvrgnut torturi i Mikis Teodorakis, kasnije slavni kompozitor i svetski simbol otpora diktatorskoj hunti.
Buljkeška republika
I grčka komuna u vojvođanskom selu Buljkesu, koja je bila zapravo izbeglički kamp za grčke partizane, postala je poprište obračuna staljinista sa rukovodiocima naklonjenim Titu. Ovo selo u blizini Bačkog Petrovca koje se danas zove Maglić pre Drugog svetskog rata bilo je naseljeno folksdojčerima, da bi 1945. postalo dom za oko četiri i po hiljade grčkih izbeglica.
Sedma jugoslovenska, „Buljkeška republika“ uživala je eksteritorijalni status i bila je pod čvrstom rukom KKE: štampan je vlastiti novac (tzv. buljkeski dinar), izlazile su novine „Glas Buljkesa“, na radne akcije slate su odvojene grčke jedinice, jugoslovenska policija nije intervenisala unutar komune, a grčko pozorište „Atina“ moglo je da primi hiljadu i po gledalaca, kao najveća sala novosadskog Srpskog narodnog pozorišta.
U pomenutim incidentima koji su se prelili iz centrale stradao je čelnik komune Pektasidis, ubijen ranog novembra 1948. zajedno s još nekolicinom pristalica, a većina Grka koju su činili informbiroovci raseljena je u Čehoslovačku. Potomci lojalnih i malobrojnih koji su ostali i dalje su rasuti po Vojvodini, noseći prezimena poput Kozmidis, Josifidis ili Konstantinidis.
Grčki Hladni rat
U Grčkoj, maloj zemlji na klizištu blokovske podele sveta, sekire Hladnog rata iskopane su pre zvanične pobede nad Hitlerom. Prevagu u tom prototipu hladnoratovskih proksi sukoba odnela je antikomunistička reakcija pre zahvaljujući angloameričkoj intervenciji nego oslanjanju na vlastite snage.
Spirala nasilja među sunarodnicima produžena je u miru kroz zaoštravanje društveno-političke polarizacije na levi i desni blok. Posle poraza KKE jedina legalna levičarska stranka ostala je Ujedinjena demokratska levica poznatog lekara i pacifiste Grigorisa Lambrakisa, koji je 1961. biran u parlament.
Atentat na Lambrakisa u Solunu 22. maja 1963. doveo je do masovnih nereda u kojima je skoro pola miliona građana izašlo na demonstracije protiv desničarske vlade i dvora. Premijer Konstantinos Karamanlis podneo je ostavku i napustio zemlju. Hiljade radnika i studenata okupile su se oko nove organizacije nazvane Lambrakisova demokratska omladina na čije čelo je stupio Mikis Teodorakis. Dešavanja proistekla iz Lambrakisovog ubistva dodatno su radikalizovala obe suprotstavljene strane.
Krhka posleratna demokratija ponovo je posrnula 1965. kada je ostareli premijer Jorgos Papandreu prinuđen da podnese ostavku u sukobu s kraljem Konstantinom Drugim, Đorđevim naslednikom. Nakon uspona Unije centra koju je predvodio na izborima 1963. i 1964. Papandreuova reformska retorika obračuna sa ekstremističkim tajnim društvom oficira pod nazivom IDEA, koje je otvoreno ultimativno zagovaralo diktaturu kao rešenje svih grčkih problema, poprimila je republikanski prizvuk.
Vojni moćnici su 21. aprila 1967, nekoliko nedelja uoči izbora na kojima se očekivala nova pobeda Papandreuove stranke, proglasili vojnu diktaturu poznatu kao „Režim pukovnika“, koja je bila podržana od strane Amerikanaca.
Među deset hiljada uhapšenih levičara bio je i Papandreu, koji je pritvoren zajedno sa sinom Andreasom, osumnjičenim za levičarsku zaveru među nižim oficirima, da bi nedugo potom preminuo u zatočeništvu.
Šef hunte, pukovnik Jorgos Papadopulos, metaforom stavljanja slomljene noge u gips obrazlagao je nasilno svrgavanje demokratski izabrane vlasti, onakvo kakvo je američka administracija prethodno inicirala 1953. u Iranu protiv Mosadeka, a kasnije, 1973. i protiv Aljendea u Čileu.
Zbog poziva na otpor diktaturi uhapšen je i osuđen na zatvorsku kaznu i Mikis Teodorakis i potom interniran u logor Oropos. Iz njega je nakon intervencije Dmitrija Šostakoviča, Artura Milera, Harija Belafontea i drugih pušten i otišao u izgnanstvo 1970. godine, kada mu je i Ljubomir Simović posvetio Baladu o Teodorakisu.
Studentski ustanak
Novembra 1973. godine na Politehničkom fakultetu u Atini izbijaju masovne studentske demonstracija protiv diktature, ali i protiv NATO-a i Sjedinjenih Država, zbog podrške hunti. Posle nekoliko dana pobuna je ugušena krvoprolićem i upadom tenka kroz vrata Politehnike.
Opisujući talas studentskog revolta protiv hunte, Janis Varufakis danas na sledeći način analizira uzroke grčkog nepoverenja prema atlantističkim centrima moći:
„Od svih slogana koje su mogli da ispišu na vratima Politehnike, pobunjeni atinski studenti koji su stavili život na kocku da bi pomogli obnovu grčke demokratije odabrali su dve parole od dve reči: NAPOLjE SAD i NAPOLjE NATO. Nosili su farmerke i voleli džez, pa bih rekao da nisu bili zadojeni mržnjom prema Americi, ali odbijali su da žive u američkoj kvazi-koloniji čiji se državni budžet šalje na odobrenje američkom ambasadoru, u kojoj NATO i CIA upravljaju vojskom, nebom, morem i tajnom policijom.“
Jula 1974, pod pritiskom javnosti usled turske invazije na Kipar i referenduma za ukidanja monarhije diskreditovane podrškom hunti, pukovnički režim je oboren, a njegova vrhuška osuđena na doživotni zatvor.
Mikis Teodorakis peva stihove Janisa Ricosa, po povratku u zemlju 1974: Ο Ταμένος- Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαίς
Markos Vafijadis, koji je nakon sloma 1949. izbegao u Moskvu, vratio se u domovinu 1983. godine, a 1989. je dobio počasni čin generala i poslaničko mesto u parlamentu na listi Panhelenskog socijalističkog pokreta.
Mikis Teodorakis, koji se u zemlju vratio nakon obaranja pukovničkog režima, bio je dve godine ministar kulture u vladi Konstantina Micotakisa i jedan od najglasnijih kritičara NATO bombardovanja SRJ.
I nakon pada diktature, nacionalno pomirenje i zakon o repatrijaciji ciljano su zaobišli makedonske izbeglice kojima je zabranjen povratak. Poslednji grčki kralj Konstantin preminuo je prošle godine u egzilu u Velikoj Britaniji.
Ako pobornici revizionizma na prostoru bivše Jugoslavije zažale što je grčki scenario savezničkog iskrcavanja i restauracije monarhije za nas ostao u domenu alternativne istorije, nije ih zgoreg podsetiti da bajoneti stranih sila tamo nisu doneli nikakav demokratski raj, već policijsku državu, vojnu diktaturu i vazalnu potčinjenost drugom gazdi malih naroda.
Izvor: RTS
